NGƯỜI HÓA DẾ (Dân Tộc Kinh) Vào đời nhà Lê, người ta hay chơi trò chơi chọi dế. Người ta cố tìm những con dế khỏe mạnh, khéo chọi và bán giá cao. Mỗi lần có cuộc chọi dế, người đánh cuộc vây vòng trong vòng ngoài, chủ nhân của những con dế thắng trận vừa được những món tiền thưởng lớn, lại vừa được đám đông trầm trồ thán phục. Vì thế, từ quan chí dân, ai nấy đua nhau nuôi dế chọi. Chính nhà vua lại là người say mê thú chơi này đệ nhất. Có những viên quan chuyên có mỗi một việc nuôi và chăm sóc đàn dế chọi cho nhà vua. Có những viên nội giám chuyên đi lùng dế trong dân. Trong cung thường mở những ngày hội chọi dế, có nhiều quan lớn các trấn về dự các trận đấu. Để luôn luông có dế tốt, vua ra lệnh cho mỗi tổng ở gần kinh kỳ phải tìm cho được ít nhất là một con dế chọi đem nộp, nếu quả là dế hay, thì sẽ miễn trừ thuế, trái lại, nếu nộp dế xấu hay không có dế thì phải tội nặng. Bấy giờ ở vùng Kinh bắc, tổng Đại Mão, có một cai tổng nuôi một con dế chọi hay lắm. Tất cả những con dế có tiếng là hay đem đến chọi với dế của ông cũng đều thua chạy. Vì thế, ông quý dế của mình hơn vàng, hết sức chăm chút để đợi ngày tiến vua. Ông nghĩ bụng: « Có thể nhờ nó may ra vụ thuế năm nay được tỉnh giảm ít nhiều ». Sắp tới ngày tiến dế, một hôm ông cai tổng đi chợ để sắm sửa hành trang. Ở nhà hôm ấy chỉ có mỗi một mình thằng con ông còn nhỏ giữ nhà. Buồn tình, nó gọi bọn trẻ lối xóm tới chơi. Chơi được một chốc, chúng nó bày trò chọi dế. Tuy biết dế của bố không được phép mó vào, nhưng nay nhân bố, mẹ vắng nhà, thằng bé mở lồng bắt con dế quý ra, cho chọi với dế của chúng bạn. Chẳng biết chúng nó bắt lên, bắt xuống thế nào, mà chỉ được một chốc con dế quý tự nhiên ngắc ngoải, rồi lăn ra chết. Thấy dế chết, thằng bé vô cùng sợ hãi. Nghĩ đến những trận roi sắp tới của người bố nghiêm khắc, nó không còn hồn vía nào nữa. « Mất con dế tiến vua, bố ta mà về thì sẽ vặn cổ không tha! ». Nghĩ vậy thằng bé vội bỏ nhà cắm cổ ra đi một mạch. Khi ông cai tổng trở về, như thường lệ đến ngay chỗ lồng nâng niu con dế tiến. Thấy dế chết, ông gầm lên. Và khi biết thủ phạm là con mình, ông tức tốc sai người đi tìm về, toan đánh cho một trận. Nhưng người nhà tìm khắp nơi chẳng thấy thằng bé đâu cả. Ngày một ngày hai không thấy con về, ông đổi giận làm lo. Ông phải viết giấy cho các xã trưởng nhờ tìm giúp, song cũng vô hiệu. Chắc rằng con mình sợ tội nên đã liều thân hoại thể ở đâu rồi, hai vợ chông ông hết sức đau xót. Hai vợ chồng bảo nhau: « Dế đã chết, không biết lấy gì để nạp lên vua, sự thể chắc thế nào cũng sẽ bị tội nặng, mà đứa con độc nhất cũng chẳng còn, thôi thì thiết sống làm gì nữa ». Thế rồi, họ định bụng tối đến sẽ ra vườn sau thắt cổ, Lại nói chuyện đứa bé sau khi bỏ nhà ra đi. Cứ nhắm đường rừng bước miết. « Ta phải đi thật nhanh kẻo bố cho người đuổi theo ». Đi mãi đến chiều tối, phần thì mệt và đói, phần thì sợ hãi vì trong rừng sâu không một bóng người, đứa bé nằm vật trên một tảng đá kêu khóc. Bỗng từ sau tảng đá, một đạo sĩ hiện ra hỏi: - Tại sao con khóc? Thằng bé mếu máo kể chuyên đầu đuôi cho đạo sĩ nghe, và nói: - Bây giờ bố cháu không có dế nạp vùa, chắc là vua trị tội nặng. Nghe đoạn, đạo sĩ bảo: - Con đừng lo, để ta giúp con chuộc tội cho bố mẹ. Nói rồi, đạo sĩ dắt đứa bé về hang, lấy cơm cho ăn và trải giường cho ngủ. Qua ngày sau, đạo sĩ gọi thằng bé dậy và bảo rằng: - Ta sẽ làm cho con hóa dế, con về giúp bố con có cái để nạp vua. Xong việc, tìm cách trốn về đây, ta sẽ hóa phép cho con trở lại nguyên hình, Có muốn thế không? Thằng bé gật đầu, Đạo sĩ đọc lên một câu thần chú. Tự nhiên thằng bé cứ nhỏ lại dần, nhỏ dần, và cuối cùng hóa thành con dế. Đạo sĩ khoát tay bảo: - Hãy can đảm đi đi, rồi nhớ đường về đây. Dế ta cất cánh nhắm đường cũ bay một mạch trở về. Khi về đến nhà thì vừa lúc hai vợ chồng ông cai tổng ra vườn sau toan buộc dây thắt cổ. Dế sán lại gần gáy lên từng hồi, Nghe tiếng dế rất gần, ông cai tổng lấy làm lạ, vội đốt đuốc ra soi thì dế bay đậu ngay vào lòng bàn tay ông. Thấy con dế có vẻ khỏe lại quen người, ông cai tổng đổi buồn làm vui « may là trời xui, đất khiến đưa dế cho mình để thay cho con hôm nọ đây! ». Ông quên ngay mọi việc xảy ra và bỏ ý định tự tử, bèn đem dế bỏ vào lồng để mai mang tiến vua cho kịp ngày hội. Khi dế của ông cai tổng Đại Mão đưa vào cung, vua chưa thấy con nào bé người mà khỏe đến thế. Vua cho nó đấu thử với các con dế khác, thì không một con nào dám đương đầu. Tất cả những con dế nổi tiếng ở kinh đô đều thất bại thảm hại. Vua rất đẹp lòng về con dế vô địch, vội xuống chỉ ban cho người tiến dế phẩm hàm và hạ lệnh tha thuế cho tổng Đại Mãi trong ba năm để thưởng công phu kiếm được dế tốt. Vua sai đưa con dế quý bỏ vào một cái lồng bằng vàng và sai mấy viên quan nội giám hết sức chăm chút. Mấy ngày sau giữa ngày hội lớn, vua ra lện đưa con dế mới ra chọi với dế quan tổng đốc ba trấn miền nam mới về dự hội. Đấu được ba hiệp, con dế mới đã cặp cho con dế quan Tổng đốc gẫy càng, nhà vua chưa bao giờ thích thú đến thế. Nhưng khi viên nội giám sắp bắt dế bỏ vào lồng thì bỗng dưng dế xòe cánh bay vụt lên trời, và chỉ một chốc đã biến mất trước những con mắt của bọn vua quang. Dế cứ lần theo đường cũ bay trở về hang của đạo sĩ. Trông thấy đạo sĩ, dế đậu ngay vào áo. Đạo sĩ bắt dế vào tay, đọc lên một câu thần chú. Tự nhiên dế lại lớn dần, lớn dần lên, và chỉ trong chớp mắt trở lại biến thành đứa con ông cai tổng. Đạo sĩ vỗ vào vai bảo: - Thôi con trở về kẻo bố mẹ mong! Thằng bé lại tìm đường ra khỏi rừng rồi trở về nhà. Trông thấy con, hai vợ chồng ông cai tổng khôn xiết mừng rỡ. Nguyễn Đổng Chi (Kho tàng Truyện cổ tích Việt Nam –Tập IV Nhà xuất bản Khoa học xã hội, 1976)