Chương 53: Trồng khoai tây Ngày 16 tháng 12 năm 1866 Thủ phủ vùng cao nguyên phía Bắc – Karatu Về phía tây bắc Karatu là thảo nguyên Serengeti trứ danh – thế giới động vật đúng nghĩa. Hiện tại, trong mọi khu vực của Đông Phi thuộc địa, ngoại trừ vùng thượng du ven biển đã được “thanh lọc” kỹ càng, thì các khu còn lại phần lớn vẫn là lãnh địa của dã thú. Ngay cả thổ dân – vốn có dân số nhiều hơn di dân – khi đối mặt với đàn thú hoang khổng lồ nơi đây cũng trở nên nhỏ bé và chẳng đáng kể gì. Nguồn tài nguyên động vật dồi dào đến mức thổ dân chỉ cần săn bắn là đủ sống dư dả. Mỗi ngày săn xong lại ca hát nhảy múa, tối đến ngủ thẳng giấc, không lo bữa ăn ngày mai – vì thật sự không bao giờ thiếu con mồi. Nhưng di dân đến châu Phi với mục tiêu canh tác thì dĩ nhiên không thể học theo thổ dân sống kiểu "ngày nào hay ngày nấy". Tư duy của họ đã được hun đúc bởi văn hóa nông canh ngàn đời – tôn trọng lao động, tin vào làm việc chăm chỉ để làm giàu. Cách sống "không nghĩ đến ngày mai" của thổ dân khiến họ khó mà cảm thông nổi. Thật ra, tư tưởng của con người là sản phẩm của điều kiện xã hội. Ví dụ, dù thổ dân không hình thành quốc gia, nhưng môi trường châu Phi lại khiến họ sống rất ổn trong hệ thống bộ lạc nguyên thủy. Một khi bước vào hệ thống xã hội phức tạp hơn, họ lại phát triển dở dang, nửa vời. Suy cho cùng, tổ tiên loài người khi rời Đông Phi hàng triệu năm trước đều phải đối mặt với khủng hoảng sinh tồn, từ đó mới học cách trồng trọt và chăn nuôi. Ví như Ai Cập – nếu không có sông Nile để làm nông nghiệp giữa sa mạc mênh mông, thì sống thôi cũng đã là vấn đề lớn. Tất cả những ai rời châu Phi cuối cùng đều phải bước lên con đường “cuộc đua sinh tồn”. Đến cả triệu năm sau, người châu Âu quay lại cũng "quần" cho các bộ lạc thổ dân kia đến chết ngộp. Mỗi lần di dân đến một địa điểm mới, việc đầu tiên là dọn sạch dã thú và bộ lạc bản địa có thể gây nguy hiểm. Để tránh bất trắc, họ tổ chức lao động tập thể – không cho kẻ địch lọt lưới phản công. Vùng Karatu cây cối rậm rạp, nhưng vào mùa khô thì héo úa, dây leo và cỏ dại vàng úa phủ kín mặt đất. Khi mới đến, di dân dùng lửa đốt trụi lớp thảm thực vật khô cằn. Sau đám cháy, một lớp tro mỏng đọng lại trên mặt đất. Sau đó, họ dùng xẻng và cuốc đào bỏ phần rễ và gốc cây dưới đất. Khi đất được xới lên, lớp đất đỏ hồng lộ ra. Thế nên, khu dân cư và ruộng đất tại Karatu đều có màu đỏ chói – kết hợp với lớp cây vàng úa quanh vùng và bầu trời thấp mờ mịt dưới nắng gắt, tạo nên không khí khá nặng nề. Karatu có lượng mưa thấp, do vị trí nằm sâu trong đất liền và địa hình cao nguyên khiến hơi nước từ Đại Tây Dương và Ấn Độ Dương khó thâm nhập. Phía đông và tây Karatu đều có hồ lớn – phía tây là hồ Eyasi (một hồ muối nội địa theo mùa), phía đông là hồ Manyara (hồ nước mặn). Cả hai đều là hồ dọc theo đới đứt gãy Đông Phi, thường thấy đàn chim hồng hạc và chim nước quần tụ. Phía bắc Karatu là vùng núi Ngorongoro – một ngọn núi lửa cao nguyên, và Karatu nằm ngay rìa nam khu vực này. Ngorongoro là vùng sinh thái cực kỳ đặc biệt – tập trung đồng cỏ, rừng cây, đồi núi, hồ, đầm lầy… với vô số loài động vật hoang dã sinh sống, hình thành một hệ sinh thái gần như khép kín. Cái tên “Ngorongoro” trong tiếng thổ dân có nghĩa là “cái hố lớn”. Hồ Manyara chính là cửa ngõ vào khu bảo tồn thiên nhiên miệng núi lửa Ngorongoro. Hemingway từng ca ngợi nơi đây là “nơi dễ thương nhất châu Phi”. Bộ tộc Maasai nổi tiếng sống gần khu vực miệng núi lửa, sống đời du mục. Vào mùa khô, nước đọng trong miệng núi lửa trở thành nguồn sống của mọi loài – hàng đàn thú hoang kéo đến sinh tồn. Là thủ phủ mới của vùng cao nguyên phía Bắc, Karatu không được đánh giá cao về tiềm năng – so với các thủ phủ khác. Sở dĩ Karatu được chọn làm thủ phủ không phải vì điều kiện tự nhiên hay giao thông, mà chỉ vì nó… nằm ở trung tâm vùng. Ở Đông Phi thuộc địa, những nơi như Mwanza hay Kigoma có điều kiện tự nhiên vượt trội, Dodoma có lợi thế giao thông, còn “đệ nhất trấn” miền Đông lại là nơi đặt nền móng đầu tiên cho thuộc địa. Chỉ có Karatu và Ronloda (thủ phủ vùng hạ du ven biển) là do Ernst... tùy tiện khoanh tròn trên bản đồ mà thành trung tâm hành chính. Tại Đông Phi thuộc địa, các thành phố đều xuất phát từ con số 0, vậy nên tương lai Karatu và Ronloda phát triển ra sao, phụ thuộc vào việc họ có tận dụng được lợi thế khởi đầu hay không. Vì lượng mưa ít, Karatu không trồng lúa hay lúa mì, mà chọn khoai tây – loại cây chịu hạn tốt. Khoai tây là loại cây “lười” – như cây dứa gai (sisal), không cần chăm bón nhiều. Khoai ưa lạnh, kỵ nóng. Karatu nằm ở cao nguyên, nhiệt độ dao động từ 10-20 oC – rất lý tưởng. Vùng cao nguyên có điều kiện ánh sáng tuyệt vời: không khí loãng, mây mỏng, nắng gắt – vô cùng có lợi cho cây trồng. Đất lại có tính axit nhẹ – tro thực vật khi đốt chính là để điều chỉnh độ pH. Đất ở Karatu lại tơi xốp, không dính – tạo điều kiện cho rễ và củ khoai phát triển tốt. Mặc dù ít mưa, nguồn nước từ sông suối vẫn đủ để tưới tiêu. Di dân dùng cuốc xới đất, lên luống, cắt khoai giống (mỗi củ có 2 mầm), cách nhau 20–30 cm, mầm hướng lên, cắm vào đất đã cày, rắc thêm phân – thế là xong giai đoạn trồng ban đầu. Về cây công nghiệp, Karatu vẫn chọn dứa gai (sisal). Khu rừng ở vùng núi Ngorongoro khá phong phú, tạo điều kiện thuận lợi cho việc xây dựng – đặc biệt là dùng gỗ làm nhà, chế tạo công cụ sản xuất như cối xay nước, cối xay gió… Hiện di dân Karatu mới chỉ hoạt động ở khu vực đông nam vùng núi Ngorongoro, chưa tiến sâu vào bên trong. Phía tây bắc của vùng cao nguyên này – tức khu vực thảo nguyên Serengeti – hoàn toàn chưa có thế lực nào của thuộc địa Đông Phi đặt chân tới. Khu vực phía tây đó lại tiếp giáp với vùng hồ lớn – nơi có lượng di dân chỉ đứng sau vùng thượng du ven biển. Giữa thảo nguyên Serengeti và vùng hồ lớn không có rào chắn tự nhiên. Vì vậy, Serengeti được phân vào vùng hồ lớn – dù thật ra nó là thiên đường động vật hoang dã đúng nghĩa. Trong phim tài liệu thời hiện đại, cảnh hàng vạn con linh dương đầu bò vượt sông chính là tại đây – dòng sông ấy tên là Mara, chảy giữa Kenya và Tanzania. Mỗi năm, đàn linh dương và các loài thú khác đều di cư qua lại giữa Masai Mara (Kenya) và Serengeti (Tanzania). Mảnh đất rộng lớn này, ở kiếp trước dù thuộc về Tanzania, cũng chưa từng được phát triển thực sự – mà trở thành công viên quốc gia. Đông Phi thuộc địa hiện tại cũng chẳng dại mà đụng đến Serengeti. Vì số lượng động vật hoang dã nơi đây quá lớn, rất khó kiểm soát. Giai đoạn đầu, Đông Phi thuộc địa chắc chắn sẽ phát triển kiểu “bạo lực”, và các khu vực khác đã “ăn đủ”. Thế thì chi bằng giữ lại thảo nguyên Serengeti – xem như chừa một mảnh đất thanh tịnh cho thú hoang Đông Phi. Hiện tại, Đông Phi thuộc địa thiếu gì đất – hoàn toàn có thể mở rộng về phía bắc và tây. Thế nên, dù diện tích không nhỏ, ảnh hưởng của Serengeti đối với Đông Phi thuộc địa là rất hạn chế. (Hết chương)